Варшава гетто
Варшава гетто — Польшаны оккупациясыны заманында фашистле къурагъан Варшавада чууут геттоду. Гетто болгъан заманны ичинде, анда джашагъан адамланы саны 450 мингден 37 миннге дери азайгъанды.
Тарих фону
тюзет
Ючюнчю рейхни аскерлерини Польшагъа киргенинден сора, 1939 джылны октябрында оккупацион властла буйрукъ чыгъаргъандыла, бу буйрукъгъа кёре чууутлула ачхаларын кредит-финанс къурулушлагъа берирге борчлагъандыла. Адам башына 2000 злотыйден артыкъ ачха къояргъа эркинлик болмагъанды.
Джамагъат улоуда нацистле чууутлуланы сыйларын тюшюрген плакатланы такгъандыла, ала миллетле арасы къаугъа къураргъа кюрешгендиле.
Чууутлуланы геттогъа джыйгъанларына, нацистле аланы джугъуучу аурулары болгъанын, эмда ёлетден чууут болмагъан халкъны джакълагъанларын чурум салгъандыла. 1940 джылны мартында чууутлуланы кёб джашагъан талай районда карантин баямланнганды, андан 113 минг чакълы бир полякны кёчюрюб, башха джерледен 138 минг чууутлу джерлешдирилгенди.
Геттону къуралыууну оноуун 1940 джылны 16-чы октябрында генерал-губернатор Ганс Франк этгенди. Бу заманнга геттода 440 минг чакълы бир адам неда Варшаваны адам саныны 37% болгъанды, алай а геттону майданы шахарны майданындан къуру 4,5 % болгъанды.
Аллында геттодан эркинликсиз чыгъыу 9 ай тюрме азаб бла къазаланнганды, 1941 джылны ноябрындан башлаб геттодан эркинликсиз чыкъгъанланы асыб башлагъандыла. 16-чы ноябрда гетто мийик къабыргъа бла къуршаланнганды.
Геттода джашау
тюзет
Геттону ичиндеги соруулагъа юденрат къарагъанды, ол немец властланы контролунда болгъанды. Юденратны башчысы Адам Черняков. Геттода чууут полциягъа башчылыкъ Юзеф Шеринский этгенди.
Геттогъа официал азыкъ мардала, адамланы ачдан ёлюмге келтирилир ючюн этгендиле. 1941 джылны экинчи джарымында чууутлулагъа азыкъ марда 184 килокалорий болгъанды. Алай а геттогъа ташатын салыннган азыкъны кючю бла, орталама азыкъ хайырланыу 1125 килокалорий болгъанды.
Гетточуланы бир къаууму немец индустрияда ишлегендиле, сёз ючюн, Вальтер Теббенсни фабрикаларында 18 минг чууутлу ишлегенди. Иш кюн 12 сагъат баргъанды, не солуу кюн, не байрам болмагъанды. 110 минг ишлерча адамдан къуру 27 мингни иши болгъанды.
Геттода таша производствола болгъандыла, аннга сырье джашыртын киргизилгенди, чыгъырылгъан продукция биягъынлай ташатын чыгъырылыб сатылгъанды неда азыкъгъа ауушдурулгъанды. 70 легал ётмекчиден сора да, 800 таша ётмекчи болгъанды. Геттодан ташатын экспортну багъасы айгъа 10 миллион злотый чакълы бир болгъанды.
Геттода дажшаулары аман болмагъан къауум къуралгъанды (саудюгерле, контрабандачыла, юденратда ишлегенле, гестапону агентлери), геттода джашагъанланы асламысы ачлыкъ сынагъанды. Артыкъсыз да бек болумлары аман тышындан кёчюрюлюб келген чууутлуланы болгъанды, Варшавада танышлары болмагъанлары себебли кеслерине иш эмда юйдегилерини баджарыу табылмагъанды.
Адамланы къырыу
тюзетГеттода Польшаны провинциялыранды чууутлуланы ёлтюрюулерини юсюнден хапарла джюрюгендиле, алай а адамланы рахат этер ючюн, немецле дезинформацияны бардыргъадыла, «Варшауэр цайтунг» атлы немец газет онла бла минг чууутлу индустрия комплексни къурууунда ишлегенлерин билдиреди. Аны тышында геттода джангы школла ачаргъа эркинлик бериледи.
1942 джылны 19-чу июлунда геттода адамланы кёчюрлюкдюле деген сёз джюрюб башлайды. Геттону комиссары Гейнц Ауэрсвальд юденратны башчысына Черняковгъа бу хапар джалгъан болгъанын билдиргенди, андан сора Черняков геттода билдириу этгенди.
1942 джылны 22-чи июлунда немец предприятиеледе ишлемеген чууутлуланы, госпиталлада ишлегенлени, юденратны членлери бла аланы юйдегилерини, чууут полицияны эмда аланы юйдегилерини тышындагъы бютеу чууутлу кюнчыгъышха кёчюрюллюклерини юсюнден юденратха буйрукъ келеди. Чууут полиция хар кюн сайын 6 минг адамны темир джол станциягъа джибериун баджарыр борч салыннганды. Буйрукъ толмаса нацистле аманатланы ёлтюрлюклерин билдиргендиле, аманатланы ичинде Черняковну юй бийчеси да болгъанды.
23-чю июлда приютладан сабийлени да кёчюрюллюклерин билгенинде юденратны башчысы Черняков кесин ёлтюреди, аны орнуна баришчи Марек Лихтенбаум келеди. Аны джашлары да гестапону агентлери болгъандыла. Юденрат, халкъны полициягъа болушургъа чакъыргъанды.
Ол кюн огъунакъ таша чууут организацияны джыйылыуу болады, ала адамла урунуу лагерлеге кёчюрюледи деген оюмгъа келедиле, эмда къаршчыланмау оноу аладыла.
Хар кюн сайын, джыйылыу нохта болгъан больницадан адамла джюклеу платформагъа джиберилгендиле. Къарыулары болгъан эркишилени урунуу лагерлеге ашырадыла. Къалгъанланы (90%) мал вагонлагъа джыйыб джибередиле. Юденрат вагонланы ёлюм лагерлеге бармагъанларыны юсюнден билдириуле этеди. Гестапо кетгенлени атлары бла письмола басмалайды, анда ала джангы джерлеринде иш табханларыны, иги джашагъанларыны юсюнден джазадыла. 30-чу июлгъа 60 000 минг адам чыгъарылады
6-чы августда Треблинкагъа сабий юйден 200 сабий ашырылады, аны директору белгили педагог Януш Корчак болгъанды. Юденрат Корчакны башына бош этдиртеди, алай а Корчак кесини сохталарыны ызындан кетеди. Августда биринчи кере юденратда ишлегенле да ашырыладыла (700-800 адам).
21-чи сентябрда чууут полцияны юйлери къуршаланадыла. Полицейлени асламысы юйдегилери бла бирге ёлюм лагерлеге джибериледиле
52 кюнню ичинде (1942 джылын 21-чи сентябрына дери) 300 минг адам Треблинкагъа джиберилгенди. Июлну ичинде чууут полиция 64 606 адамны ашырыргъа болушханды. Августда 135 минг адам, 11-чи сентябргъа дери 35 886 адам кёчюрюледи. Андан сора геттода 60 мингден аз адам къалады.
Аны ызындан келген айлада Чууут сауутлу организация къуралады, анда 500 чакълы бир адам джыйылады, башчылыкъ Мордехй Анелевич этеди, аны тышында Чууут сермешиу бирлик къуралады. Чууут сауутлу организация геттода къалыб сермеширге, сермешиу бирлик а уа геттодан къачыб чегетлеге бугъар мурат этгенди.
Къозгъалыу
тюзет1943 джылны 19-чу апрелинден 16-чы майына дери Варшава геттода сауутлу къозгъалыу болады. Къозгъалыу СС-ни аскерлери бла къурутулады. Къозгъалыуну заманында геттону 7000 минг джакъчысы ёледи, немец аскерчиле от салгъанларында 6000 минг адам саудан кюйгенди. Сау къалгъан 15 000 адам Треблинка ёлюм лагерге джибериледиле. 16-чы майда гетто ахыры бла джокъ этилгенди.