Википедия

Бухенвальд

Бухенвальд — Германияны территориясында эм уллу концентрацион лагерлени бири болгъанды, ТюрингиядаВеймарны къатында орналгъанды. С июля 1937 джылны июлундан 1945 джылны апрелине дери лагерде 250 000 адам тутмакъда болгъанды. Лагерни къурманларыны саны 56 000 адам чакълы бир болгъанды[1].

«Хар кимге кесиники» — лагерге киришде джазыу.

1945 джылны 11-чи апрелинде Бухенвальдха американ аскерле джууукълашхан заманда, анда къозгъалыу башланнганды, аны эсебинде тутмакъла ыхтырылыб баргъан СС-ни аскерлеринден контролну сыйыргъадыла. Ол кюннге багъышлаб Фашист лагерлени тутмакъларыны азатланыууну халкъла арасы кюню баямланнганды.

Бухенвальд тургъан джер СССР-ге берилгенден сора, 1945 джылны августунда андаНКВД-ны нацист аскер аманлыкъчылагъа джораланнган № 2 лагер къурулгъанды. 1950 джыл ахыры бла джабылгъынчы ол лагерде 7000 адам ёлгенди.

1958 джылда лагерни территориясында «Бухенвальд» атлы мемориал комплекс ачылгъанды.

Тарихи

тюзет
 
1945 джылны 16-чы апрелинде азатланнган Бухенвальдны тутмакълары
 
Адам мыллыкланы джюклеу
 
Американ сенатор Баркли азатланнган лагерни тинтеди

Болууланы хронолгиясы:

  • 1937 — 15-чи июулда биринчи тутмакъла Заксенхаузенден келгендиле. Аны ызындан келген ыйыкълада Заксенбург бла Лихтенбург лагерле къурутулгъандыла, аланы тутмакълары уа (аланы ичинде политика тутмакъла, Иегованы келечилери, аманлыкъчыла, эмда гомосексуалистле) Бухенвальдха кёчюрюлгендиле. Лагерде комендант Карл Кох болгъанды. 14-чю августда Бухенвальдны биринчи тутмагъы асылгъанды. Ол Альтонадан ишчи, 23 джыллы Герман Кемпек болгъанды[2].
  • 1938 джылны февралында Мартин Зоммерни башчылыгъы бла, «бункер» атны джюрютген джерде азаб чекдирген камера эмда атыб ёлтюрюу мекямла ачыладыла. 1-чи майда СС-ни башчылыгъы тутмакъланы ичинде чууутлуланы айры категориягъа айыргъанды. Тутмакъла лагерни бачхасындан турма урланнган джалгъан сылтау бла кюнорта азыкъсыз къаладыла. 4-чю июнда ишчи Эмиль Баргатцкий джылыгъан тутмакъланы алларында асылгъанды. Немец концлагерде бу биринчи ачыкъ асмакъ болгъанды[3].
  • Февраль 1939 — тели аурууну биринчи эпидемиясы, ноябрда — къан талауну эпидемиясы. 1939 джылны ахырында лагерде 11 807 тутмакъ болгъанды, аладан 1235 ёлгенди[4].
  • 1940 — крематорий ишлениб башлайды. 22-чи август кюйдюрюуню аллы бла ёлюкледен алтын тишлени алыу буйрукъ чыкъгъады. С лета 1940 работает крематорий[5].
  • 1941 джылны сентябрында лагерны къатында биринчи совет джесирле ёлтюрюлгендиле. Кечирек лагерден кюнбатыш таба, СС-ни ат орнунда атыб ёлтюрюучю мешина къурулгъанды. Орталама санау бла СС-ни башчылыгъында 8000 совет джесир ёлтюрюлгенди. Совет джесирле лагерни статистикасында хыйсабха алынмагъандыла[6].
  • 1942. Январда тутмакъла бла биринчи медицина сынамла бардырылгъандыла. Джылны ахырына лагерде 9517 тутмакъ болгъанды, аланы юч этиб бири ёлгенди[7].
  • 1943. Тутмакъла гитче лагерге кёчюрюлгендиле. Апрелде 46-чы блокда медицина сынамланы 13-чю толкъуну бардырылгъанды. Сынам тюбюндегилени джарымындан асламысы ачы азаб чегиб ёлгендиле. Нордхаузен шахардан узакъ болмай Дора атлы джер тюбю ишчи лагер ишленнгенди, анда V2 ракетала этилгендиле. Биринчи алты айны ичинде анда 2900 тутмакъ ёлгенди. Джылны ахырына лагерде 37 319 адам болгъанды, аладан СССР-ни 14 500 гражданы, 7500 поляк, 4700 француз эмда 4800 немец бла австриячы. Аланы джартысы чакълы бири тыш лагерледе болгъандыла[8].
  • 1944 Эрнст Тельман, ГКП-ны башчысы крематорийни мекямында урулгъанды. 24-чю августда джандаш аскерле СС-ни казармалары бла сауут заводланы бомбалагъандыла. 2000 тутмакъ джаралы болгъанды, 388 ёлгенди. Бухенвальд лагер бла филиалларында 63 048 эркиши бла 24 210 тиширыу тутулгъанды. 8644 адам ёлгенди. 1944 джылны октябрында-ноябрында Латвияны концлагерлеринден тутмакъла келе башлайдыла, артыкъсыз да Кайзервальа бла Дондангенден. Бютеулей да эки минг чакълы бир адам келгенди[9].
  • 1945 джылда Польшадагъы лагерледен мингле бла чууутлу келеди. Аланы кёбюсю ёлю ауруулудула, джюзле бла ёлюк вагонлада къаладыла. Февралда Бухенвальд эм уллу ёлюм лагерь болады: концлагерни 88 филиалында 112 000 тутмакъ болгъанды[10].
  • 8-чи апрель, багуш челекни тюбюне джарашдырылгъан радиобериучюню болушлугъу бла джандашланы алгъа уруб келген аскерлерине болушлукъ чакъырыу джибериледи[11].
  • 11-чи апрелде лагерде сауутлу къозгъалыу башланады. Тутмакъла 80 чакълы бир эсэсчи бла сакълауул аскерчини сауутсузландырыб джесирге аладыла. Азатланнган лагерге биринчи американ тахсачыла келедиле[12].
  • 13-чю апрелде лагерге американ аскерле киргендиле.
  • Ахыр джылында лагерде 13 959 ёлгенди. Джюзле бла ачлыкъ бла аурууладан къарыусуз болгъан тутмакъ азатланнганларындан сора ёледиле. 16-чы апрелде американ комендантны буйругъу бла лагере Веймарда джашагъан 1000 адам келтириледи, ала нацистлени джаныуарлыкъларын кёрюрге керек болгъандыла.
  • Июлда/августда лагерь совет аскерчилени бойсунууна кёчеди, НКВД-ни «Спецлагерь № 2» атны джютютген, эмда немец аскер аманлыкъчылагъа джораланнган лагери болады, ол 1950 джылгъа дери ишлейди[13].
  • Бютеулей да лагерни юсю бла миллионну тёрт этиб бири чакълы бир адам ётгенди. Къурманланы саны 56 000 чакълы бир адам болгъанды[1].

Фотогалерея

тюзет
  •  
    Бухенвальд темир джол станция
  •  
    Къабакъ эшикледе «Хар кимге кесиники джазыу»
  •  
    Бухенвальдны крематорийи
  •  
    Бухенвальдны крематорийини печи
  •  
    Бу джерле Бухенвальдны бараклары болгъандыла
  •  
    5 номерли блок

Белгиле

тюзет
  1. ↑ 1,0 1,1 Konzentrationslager Buchenwald 1937–1945 (нем.). Stiftung Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau Dora. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (23 октябрь 2012). Тинтилгенди: 21 октябрь 2012.
  2. ↑ Historischer Überblick - 1937 (нем.). Stiftung Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau Dora. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (23 октябрь 2012). Тинтилгенди: 21 октябрь 2012.
  3. ↑ Historischer Überblick - 1938 (нем.). Stiftung Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau Dora. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (23 октябрь 2012). Тинтилгенди: 21 октябрь 2012.
  4. ↑ Historischer Überblick - 1939 (нем.). Stiftung Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau Dora. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (23 октябрь 2012). Тинтилгенди: 21 октябрь 2012.
  5. ↑ Historischer Überblick - 1940 (нем.). Stiftung Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau Dora. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (23 октябрь 2012). Тинтилгенди: 21 октябрь 2012.
  6. ↑ Historischer Überblick - 1941 (нем.). Stiftung Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau Dora. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (23 октябрь 2012). Тинтилгенди: 21 октябрь 2012.
  7. ↑ Historischer Überblick - 1942 (нем.). Stiftung Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau Dora. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (23 октябрь 2012). Тинтилгенди: 21 октябрь 2012.
  8. ↑ Historischer Überblick - 1943 (нем.). Stiftung Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau Dora. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (23 октябрь 2012). Тинтилгенди: 21 октябрь 2012.
  9. ↑ Historischer Überblick - 1944 (нем.). Stiftung Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau Dora. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (23 октябрь 2012). Тинтилгенди: 21 октябрь 2012.
  10. ↑ Historischer Überblick - 1945 (нем.). Stiftung Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau Dora. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (23 октябрь 2012). Тинтилгенди: 21 октябрь 2012.
  11. ↑ Вечерний Харьков. «Бухенвальд: правда из первых уст», 2 февраля 2009
  12. ↑ Chronologie der Befreiung - 11 April 1945 (нем.). Stiftung Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau Dora. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (23 октябрь 2012). Тинтилгенди: 21 октябрь 2012.
  13. ↑ Historischer Überblick - 1945 - Nach der Befreiung (нем.). Stiftung Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau Dora. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (23 октябрь 2012). Тинтилгенди: 21 октябрь 2012.
Чыкъгъаны — «https://krc.wikipedia.org/w/index.php?title=Бухенвальд&oldid=110908»