Бонапартчы Испания
Бонопартчы Испания неда официал халда Испания короллукъ — 1808—1813 джыллада бусагъатдагъы Испанияны территориясыны кёбюсюн алгъан (1812-чи джылда французлагъа берилген Каталонияны тышында) кърал. Француз империяны Клиент къралы болгъанды, башында Наполеонну тамада къарнашы король Жозеф Бонапарт болгъанды.
| Испания Короллукъ фр. Royaume d’Espagne исп. Reino de España Францияны Клиент къралы | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Девизи Plus ultra (Мардадан да аслам) | |||||||||
| Гимни «Marcha Real» | |||||||||
.svg)
| |||||||||
| Ара шахары | Мадрид | ||||||||
| Тил(лер)и | испан эмда француз тилле | ||||||||
| Дини | католицизм | ||||||||
| Валютасы | реал | ||||||||
| Кърал оноууну формасы | абсолют монархия | ||||||||
| Династия(лары)сы | Бонапартла | ||||||||
| Король | |||||||||
| - 8 июль 1808 — 11 декабрь 1813 | I Иосиф Наполеон | ||||||||
| Тарихи | |||||||||
| - Байонда тахтны къоюу | 6 май 1808 | ||||||||
| - Байон конституция | 8 июль 1808 | ||||||||
| - Виторияда сермешиу | 21 июнь 1813 | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Испанияны француз оккупациягъа бойсунмагъан кесеклери къаршчыланнганыуларын тохтатмагъандыла, эмда VII Фердинандха антларын бузмагъандыла, ала Уллу Британия эмда Португалия бла бир болуб, Наполеонну аскерин Испаниядан къыстар ючюн кюрешгендиле. Уруш 1813-чю джылгъа дери баргъанды, ол джыл Витторияда сермешиуде дженгилиуюнден сора I Жозеф Испаниядан кетгенди.
Тарих
тюзетIV Карлны тахтдан тайыуу
тюзетУллу Британияны тамамы бла изоляция этер мурат бла, французланы императорлары Наполеон континентал блокаданы Португалиягъа джаяргъа да излегенди, ол формал халда Францияны бирликчиси болса да, Уллу Британия бла сатыу-алыуну тохтамагъанды. Бу ишде регент принц Жуанны таукелсизлигине тюртюлюб, 1807-чи джылны 18-чи октябрында француз аскер Испаниягъа кириб, Португалиягъа джол алады. 27-чи октябрнда IV Карлны джанындан Эухенио Искьердо[es] эмда Наполеонну келечиси генерал Дюрок Португалияны юлешиуню эмда Испанияны юсю бла 25 минг джаяу эмда 3 минг атлы аскерчини транзити юсюнден Фонтеблода кесаматха къол саладыла. 17-чи ноябрда Жюно башчылыкъ этген француз-испан аскерле Португалиягъа киредиле, эмда къаршчыланыугъа тюбемей Лиссабоннга джол аладыла. 29-чу ноябрда королну юйдегиси Бразилиягъа къачады. 22-чи декабрда Испаниягъа, испан тоханадан эркинлик алмай Дюпонну башчылыгъында 22 минг джаяу аскерчиси эмда 3,5 минг атлы аскерчиси бла энтда бир француз аскер киреди. 1-чи февралда Фонтеблода кесаматны бузуб, Жюно официал халда Браганса династияны эмда патчахлыкъ этген принц белгилеген регент кенгешни тайдырыб, Португалияны бютеу территориясында Наполеонну патчахлыгъын баямлагъанды.
Февралны арасында французлула испан бегиген къалаланы кючлеб башлагъандыла. 16-чы февралда испанлыланы Памплонаны берирге излемегенлерин ангылаб, ала сакъланмагъан уруу бла аладыла. , они захватили её внезапным ударом. Дюэмни башчылыгъында 11 минг джаяу эмда 1,7 минг атлы аскерчиси болгъан аскер Барселонагъа 13-чю февралда киреди. Годой эркинлик бериб, французлула 5-чи мартда Сан-Себастьянны кючлейдиле, 18-чи мартда уа Фигерас цитадель сауутун салады. Мартда Бессьерни башчылыгъында 19 минг адамдан къуралгъан аскер джыйылады. Испанияда бютеу француз аскерлеге Наполеонну аты бла башчылыкъ этген генерал Мюрат 10-чу мартда Испаниягъа киреди. 13-чюсюнде Бургосха келеди, 15-чисинде уа Мадридге джол алады.
Годой, Испаниягъа кирген 100 минг француз аскерчиледен къоркъуб, юйдегисин Америкагъа кёчюрюрге оноу этеди (португал король арбаз къачхан кибик), 13-чю мартда ала Аранхуэсну юсю бла Севильягъа джол аладыла.
Королну къачханынын юсюнден хапарла 17-18-чи мартда джайыладыла, Годойну тос тишириуу Пепита Тудону Аранхуэсадан къоратхан хапарындан сора уа, ачыулу халкъ Годойну юйюн тонайдыла. Годойну 19-чу мартда тутулууундан сора IV Карл тахтдан тайыб, джашы Фердинандха берирге керек болады[1], къуру алай фаворитин къутхарыр амалы болгъанды.
VII Фердинандны биринчи кере патчахлыгъы
тюзет
Мюрат Аранхуэседе болгъанны хапарын алгъанындан сора ашыгъыш этиб, 23-чю мартда Мадридге киреди. Экинчи кюнюне шахаргъа джангы король VII Фердинанд киреди.
26-чы мартда Наполеон джангылыкъланы эшитиб монархны ауушдурургъа оноу этеди. Экинчи кюнде, къарнашы Луиге тачны теджейди; алай а ол унамайды, андан сора экинчи къарнашы Жозефге Испанияны тахты теджеледи, ол да разылыгъын билдиреди[2] эмда 2-чи апрелде Парижден Байоннагъа джол алады, Мюрат эсе уа Жозефни Мадридге кетгенди деб хапарны джаяды.
Джангы королну атасы-анасы Аранхуэседе къаладыла. Королеваны эмда Мюратны басымларына бойсунуб, Карл Наполеоннга мектуб джазады, анда тахтдан тайыуун керек болгъанын джазады[3]. Бу французлуланы чархларына суу къуяды, король юйдеги бир-бирлери бла тиклешедиле, джангы королну легитимлилиги ишекли болады[4]. Мектубну джазылдгъан датасы 21-чи апрель болады, алай а 22-чисиндеги мектубунда Карл Годойну эркин этилирин тилеги бла да башха мектуб джазады, графа Торено билдиргеннге кёре Карлны тайыуна къаршчы протест болмагъанды. Мюратны тилеги бла, 9-чу апрелде королну атасы-По просьбе Мюрата 9 апреля родители короля перебрались в Эль-Эскориал, поближе к Франции.
Мюрат король VII Фердинандха сууукъ тюбейди; аны джангы титулун таныргъа унамайды; джангы монарх а уа дагъан излеб Франция бла шохлукъну бегитирге кюрешеди. 5-чи апрешлде, къарнашы Карлос ну император бла тюбешиуге джибереди. Ол заманда генерал Савари королну Наполеон бла тюбешиуге элтирге буйругъу бла келеди. Ол король бла Бургосда тюбешир ючюн джол алгъанын айтханды[5].
Апрелни 10-да Фердинанд, Наполеондан дагъан алыр умут бла, Мадридден Бургосха тебрегенди, ол болмагъан заманда къралгъа оноу этерге башында атасыны къарнашы инфант Антониону бла Короллукъну баш ара оноу хунтасын къойгъанды. 12-чи апрелде Бургосха келген Фердинанд анда Наполеонну табмагъанды, генерал Савари королну джолун Виториягъа тутаргъа таукеллендиргенди, ары король 13-чюсюнде келгенди. Наполеон эсе уа, 15-чисинде Байоннагъа келеди. Генерал Савари, Фердинандха Байоннагъа Наполеон бла тюбеширге барса, аны король этиб таныуда проблемала болмазлыкъларын айтханды, кесини кенгешчиси Эскокизаны болушлугъу бла король Виториядан 19-чусунда кетеди. Фердинандны кетиуюне халкъ къаршчы болуб орамгъа къуюлады, алай а француз атлы аскерле аланы чачыу-къучуу этедиле. Ахырында, король Байоннагъа 20-чысында келеди, анда Наполеон аны бла джылы тюбешеди, алай а политиканы юсюнден сёлеширге унамайды[6].
VII Фердинандны джокълугъу бла хайырланыб, Мюрат хунтадан Годойну башына бош этилирин даулайды, аны планларында аны Франциягъа элтиб, королну атасына-анасына басым этер болгъанды. Хунта, Мюратны реакциясындан къоркъуб, эмда Годойну башына бош этиу Фердинанд бла Наполеонну илешкилерине джарар деб Годойну 20-чы апрелде башына бош этеди. Аны 26-чы апрелде французла Байоннагъа келтиредиле. 22-чи апрелде[7]IV Карл эмда юй бийчеси Байоннагъа кетедиле, ары 30-чу апрелде джетедиле; Наполеон, алагъа керти короллагъа керек хурметни бериб тюбейди[8].
Алай бла, атасы да, джашы да Наполеонну болушлугъун эмда дагъанын излейдиле, бириси да аны шохлугъунда ишекли болмайды: биринчиси тахтын кери алыргъа умут этгенди, экинчиси уа патчахлыгъын бегитир эмда танытыр муратлы болгъанды.
VII Фердинандны тайыуу
тюзет20-чы апрелде Наполеон бла ашау-ичиуден сора, король Фердинандха генерал Савари, император Бурбонланы орнуна испан тахтха Бонапартладан адамны олтурургъа излегенин билдиргенди; аны орнуна Наполеон Фердинандха Этрурия короллукъну берирге (Фердинанды тул эгечи Мария-Луиза бла джылы гитче болгъан джашындан сыйырылгъан) эмда француз принцессаланы бири бла юйлендирирге теджегенди. Алай а кёрюшюулеге, Наполеон джанындан, Фердинандны атасы-анасы келирин сакълагъаны ючюн аралыкъ берилгенди, ала августну 30-да келгендиле.
Ол заманда Мадридде, Толедода эмда Бургосда французлагъа къаршчы аякъланыула башланадыла, IV Карл тахтха къайтырыкъды деген хапар да аланы тохтаталмагъанды. Мадридде Мюратны аскер кючюн кёргюзюую мадридчилени ачыуландыргъанды. 1-чи майда Бергни уллу герцогуну къуллукъчулары бла бирге ётген заманда халкъ аман айтыб къычыргъанды. Аны ызындан Мюрат хунтагъа IV Карлны сабийлерин аннга джиберирлерин тилеб джазгъан мектубну бериу болады: Этрурияны королевасын эмда инфант Франсиско де Пауланы. Биринчиге огъай демегенликге, хунта аллында инфантны джиберирге унамагъанды. Аны юсюнден хапар халкъгъа джайылгъанды, тохананы аллында халкъ джыйлгъанды, Мюратны болушлукъчусу Августо Лагранжны да ичинде болгъан къала къуршаланнганды, Мюрат халкъны чачар ючюн батальонну майданнга чыгъарады, ол 2-чи майда халкъ къозгъалыугъа чурум болады. Къозгъалыу патчахлыкъ этген юйюрню кетиун талай кюннге тыйгъанды; 3-де джолгъа инфант Франциско, 4-де уа инфант Антонио джолгъа чыкъгъандыла.
Байоннада 1-чи майны кюнорта азыгъын королну атасы-анасы эмда Годой бла этгенден сора, VII Фердинандны чакъырады; Наполеон да дагъан берген атасы-анасы Фердинандны IV Карлгъа тахтын беририн излегендидел, алай а ол унамагъанды.
4-чю майда Байоннагъа Баш хунтаны эмиссары, Эваристо Перес де Кастро келеди, ол Фердинандха хунтаны джумушуну юсюнден билдиреди эмда теджеулерин береди; эмиссар бла ушакъдан сора Фердинанд эки оноуун чыгъарады, анда ол эркинлиги сыйырылгъаны себебли хунтагъа кесини атындан оноу джюрютюрге эркинлик береди, андан сора кортеслени чакъырылыуларына эркинлик береди. 5-чи майда маршал Дюрок бла Годой, эки къралны эркинликли келечилери болуб, кесаматха къол саладыла, аннга кёре, IV Карл Испанияны тачын Наполеоннга бергенди[9]. Ол кюн огъуна Мадрид аякъланыуну юсюнде хапар келеди. Наполеон, Фердинандны чакъырыб, атасыны-анасыны къатында аны джууаблылыгъын Фердинандха салгъанды, тахтдан тайыугъа разылыгъын бермесе аны мятежчи эмда сатлыкъ баямларыгъын айтханды[10][11]. Бу басымны чыдамай, Фердинанд ол ингирде огъунакъ тахтдан тайыугъа къол салгъанды. Наполеон мычымай IV Карлны тахтдан тайыуун да кёргюзгеди[12].
Дюрок эмда Эскокизни башчылыгъында 12-чи майда, Бордода IV Карлны бютеу сабийлери джыйылгъандыла, Фердинанд да, Карлос эмда Антонио да тахтдан тайыугъа къол салгъандыла. Принц Франциско де Паула акъыл-палыкъ болмагъаны себебли къол салмагъанды[13]. Аланы ызларындан аллай къагъытха Этрурияны королевасы, Фердинанды эгечи да къол салгъанды. Тахтдан тайынугъа къол салыныуу эмда бериллик ренталаны келишдириунден сора, Испанияны король юйюрю Франциягъа кетедиле.
I Жозефни патчахлыгъы
тюзет
Инфант Антонио 4-чю майда Мадридден кетгендинде, Мюрат кесин хунтаны къурамына теджейди, алай а аллындан уналмайды. Кече, Мюрат хунтаны башчысы болуб сайланады, хунтагъа киргенле джашауларына къоркъуб аны сайлайдыла[14]. 6-чы майда, IV Карлны 4-чю майдан Мюратны Карлы атындан патчахлыкъ этерге буюргъан оноуу келеди[15]. 10-чу майда кортеслени чакъырыуну эмда хунтаны къоркъуусуз джерге кёчюуюню юсюнден 5-чи майдан оноулары, эмда VII Фердинанда кеси разылыгъы бла тахтдан тайыб, тахтны IV Карлгъа кёчюуню юсюнден оноула келедиле[16]. Хунта, 5-чи майны оноуун кёрмегенден келиб, 6-чы майдан тахтдан тайыу оноуун басмаларгъа оноу этеди, Фердинанддан тахт Карлгъа кёчгенликге, Карл да тахтдан тайгъаны себебли, Мюрат Испанияны болджаллы башчысы болады, эмда тахтны 25-чи майда Жозефге бергинчи ол къуллукъну тындырады[17]. Алай бла бу кёзюу эки патчахлыкъ арасы кёзюу болады (бу термин I Жозефни Испанияны королу этиб баямлагъан оноуда биринчи кере чыкъгъанды)[18].
Королланы тахтдан тайыулары бла властны джангы королгъа бериу процедурала битгенинден сора, майда наполеон, тахтха хакъны сакълаучусу, Мюратха эмда Ара хунтагъа, 150 белгили адамладан къуралгъан Тамал депутатциясын джыяргъа буйрукъ бергенди, бу джыйылыу Байоннада тюбешиб, короллукъну болумумн сюзерге керек болгъандыла[19].
25-чи майда Наполеон, Испанияда патчахлыкъ этмезлигин билдиргенди, эмда Байоннада асыл къауумну джыйылыуун бегитгенди, Мюратны уа генерал-лейтенант къуллукъда (императорну келечиси) къойгъанды[17].
6-чы июнда къарнашы Жозефни Испанияны королу этиуню юсюнден буйругъун чагъырады[18] экинчи кюнде уа Байоннагъа келген къарнашын Испанияны тачын алыргъа унатады; анда джыйылгъан испан асыл къауумланы келечилери аны властын таныгъандыла. 10-чу июнда Жозеф коронаны кийгенди, эмда Мюратны генерал-лейтенант этиб салгъанды.
Наполеон чакъыргъан джыйылыу (планланнган къошулуучуланы 150-ден 75), Наполеон хазырлагъан Конституцияны проектин сюзюб, талай бош тюзетиуден сора къабыл этгендиле, бу конститиуцияны атына Байонна конституция атагъандыла. 7-чи июлда Жозеф ант этгенди, 9-чу июлда уа Испаниягъа киргенди. Ол заманнга Испанияны кёб джерлеринде аякъланыула баргъандыла эмда французлагъа къаршчы хунтала къуралгъандыла.
Жозефни джандашларына хосефи́нос дегендиле (исп. josefinos). Инквизиция къоратылыб, конститцуция реформа болгъаннга да къарамай, аны халкъ сюймегенди; халкъ ичинде чам аты дон Пепе Шиша (исп. don Pepe la Botella) болгъанды, аны ичкичиди деген хапар джюргюенди, кертиликде ол да алай тюз болмагъанды. Витторияда сермешиуде дженгилгенинден сора Испаниядан кетгенди.
11-чи августда Кастил кенгеш Байондагъы тахтдан тайыуланы закон тамалы болмагъанын таныгъанды[20], 24-чю августда уа VII Фердинанд джангыдан король болуб баямланнганды [21]. 1809-чу джылны 14-чю январында Уллу Британия да VII Фердинандны Испанияны королу болуб таныгъанды[22].
1813 джылда французла тамамы бла Испаниядан къысталгъандыла, Фердинанд да тахтха 1814-чю джылында олтуралгъанды (IV Карл алкъын сау болгъанды, Римде орналгъанды, алай а Испаниягъа къайтмагъанды).
Белгиле
тюзет- ↑ Gazeta de Madrid, 25 de marzo de 1808, pp. 297 Архивная копия от 21 май 2020 на Wayback Machine y 298 Архивная копия от 20 май 2020 на Wayback Machine
- ↑ Oman, p. 46
- ↑ Gazeta de Madrid, 13 de mayo de 1808, pp. 453 Архивная копия от 27 июль 2020 на Wayback Machine, 454 Архивная копия от 27 июль 2020 на Wayback Machine y 455 Архивная копия от 27 июль 2020 на Wayback Machine.
- ↑ Oman, p. 45
- ↑ Oman, p. 47
- ↑ Oman, p. 51
- ↑ Rafael Sánchez Mantero. Fernando VII. — Madrid: Arlanza, 2001. — ISBN 84-95503-23-9.
- ↑ Oman, p. 53
- ↑ Gazeta de Madrid, 14 de octubre de 1808, pp. 1293 Архивная копия от 27 июль 2020 на Wayback Machine y 1294 Архивная копия от 9 октябрь 2020 на Wayback Machine.
- ↑ Наполеонну сёзлеринден. Анда болгъанланы эсгериулерине кёре, Наполеон Фердинандха не тахтдан тайыу неда ёлюм арасында сайлау этерин излегенди.
- ↑ Oman, p. 54
- ↑ Oman, p. 55
- ↑ Gazeta de Madrid, 20 de mayo de 1808, pp. 483 Архивная копия от 25 март 2009 на Wayback Machine y 484 Архивная копия от 25 март 2009 на Wayback Machine.
- ↑ Gazeta de Madrid, 10 de mayo de 1808, p. 442 Архивная копия от 27 июль 2020 на Wayback Machine.
- ↑ Gazeta de Madrid, 13 de mayo de 1808, pp. 457 Архивная копия от 27 июль 2020 на Wayback Machine y 458 Архивная копия от 20 май 2020 на Wayback Machine.
- ↑ Gazeta de Madrid, 13 de mayo de 1808, pp. 458 Архивная копия от 20 май 2020 на Wayback Machine y 459 Архивная копия от 27 июль 2020 на Wayback Machine.
- ↑ 17,0 17,1 Gazeta de Madrid, 3 de junio de 1808, p. 530 Архивная копия от 27 июль 2020 на Wayback Machine
- ↑ 18,0 18,1 Gazeta de Madrid, 14 de junio de 1808, p. 568 Архивная копия от 27 июль 2020 на Wayback Machine
- ↑ Gazeta de Madrid, 24 de mayo de 1808, pp. 491 Архивная копия от 27 июль 2020 на Wayback Machine, 492 Архивная копия от 27 июль 2020 на Wayback Machine, 493 Архивная копия от 27 июль 2020 на Wayback Machine, 494 Архивная копия от 27 июль 2020 на Wayback Machine, y 495 Архивная копия от 27 июль 2020 на Wayback Machine.
- ↑ Gazeta de Madrid, 19 de agosto de 1808, p. 1041 Архивная копия от 27 июнь 2019 на Wayback Machine
- ↑ Gazeta de Madrid, 6 de septiembre de 1808, p. 1119 Архивная копия от 20 май 2020 на Wayback Machine
- ↑ A treatise on the laws of commerce and manufactures and the contracts relating thereto: with an appendix of treaties, statutes, and precedents Архивная копия от 15 январь 2017 на Wayback Machine por Joseph Chitty (1824)