Аншлюс
А́ншлюс (нем. 
Anschluss — къошулуу, биригиу) — Австрияны Германияны къурамына 1938 джылны 12-чи—13-чю мартларында къошулуууду. Австрияны бойсунмауу Экинчи дуния къазауатда джандаш аскерле кючлегенден сора орнуна салыннганды, закон джаны бла бегитилгени уа 1955 джылны Кърал кесаматы бла этилгенди, аннга кёре аншлюс джасакъланнганды. «Аншлюс» ангылам нацизмни тарихи бла байламлы болгъаны себебли негатив магъана алгъанды эмда аннексия дёген термин бла келишеди.
.jpg){kind=link}
Чурумлары
тюзет
Австрия-Маджарны Биринчи дуния къазауатдан сора чачылыуундан сора политикалыкъ картада эки немец кърал къуралгъанды: Германия бла Австрия. Экинчиси кесини гитче ёлчеми болгъаны себебли, эмда баш индустрия аралыкъланы, эмда эл мюлк бёлгелени тас этгени себебли джашаялмазлыкъ къралгъа саналгъанды. Бир-бирлене къошулургъа излем эки джандан да бек кючлю болгъанды, артыкъсыз да бек къазауатны джангы бошалгъан заманында, алай а хорлагъан къралла аны огъурамагъанлары себебли, бу излемлени аллары тыйылгъанды. Версаль эм Сен-Жермен кесаматланы (1919) эмда Женева протоколланы (октябрь 1922) текстлеринде аншлюсну джасакълагъан статьяла болгъандыла. 1931 джылны мартында Германия бла Австрияны правительстволары таможня бирлик къураргъа излегендиле, алай а хорлагъан къралла къаршчыланнгандыла.
Германияда оноугъа Гитлерни келиую бла аншлюс Германияны официал тыш политикасыны кесеги болады. Австрияны бютеу кърал структураларына нацист режимни агентурасы киргизиледи. Аны бла бирге Австрияны кесинде Германия бла аншлюсну идеясына къаршчыланы саны кёбден кёб болады. 1933 джылны октябрында аншлюсну юсюнден пункт Австрияны социал-демократ партиясыны программасындан къоратылады. Андан алгъаракъ 19-чу июнда, канцлер Энгельберт Дольфус НСДАП-ны Австрияда джасакълайды. Правительствону аскерли бла хеймвер 1934 джылны февраль къозгъалыуун тынчайтхандан сора, Дольфус онгчу кючлени бирлиги бла клисаны бирлешдиргенди хэмда 1934 джылны «май конституциясын» къабыл этгенди, аны баш салыулары Муссолинини режимини конституциясындан копияланнганды. Ол джылланы башха ультра-онгчу режимлерича болмай, австрофашизм динчиле бла бирлик джюрютгенди эмда Австрияны политикасына Германияны къатышыууна къаршчы болгъанды.
1934 джылны 25-чи июлунда, кюнорта бола, СС-ни 89-чу австриясы батальонундан 154 эсесчи австриячы, австриячы граждан гвардияны формасына кийиниб канцеляриягъа киредиле эмда канцлер Дольфусну джесирлейдиле, ала андан оставкагъа кетерин даулайдыла, аны орнуна канцлерге А. Ринтеленни болурун излейдиле. Джаралы болгъан Дольфус унамагъанды. Медицина болушлукъ бермегей, эмда къагъат бла къаламны аллына салыб, джангыдан оставкасын излегендиле. Медицина болушлукъ этилмеген Дольфус, антын бузмагъанлай, талай сагъатдан ёледи. Ол заманда, правительство джанлы аскерле парламентни мекямын къуршалайдыла. Ингирге Дольфусха ачыкъдан джакъ болгъан Муссолини, беш дивизияны мобилизация этиб, Бреннер ауушха, Австрияны чегине джюрютгенди. 19 сагъатха мятежчиле дженгидередиле.
Быллай ачыкъдан амалла излеген эсебни келтирмезлигин ангыла, немец правительство тактикасын тюрлендиргенди, энди ишге СД бла гестапону кошханды, эмда Курт фон Шушниг башчылыкъ этген джангы австрий правительствогъа дипломатия басымны кючлендиргенди. Аны бла бирге Германияны энчи къуллукълары австриячы миллетчилени ичинде кеслерини агентлерини джаядыла. Сёз ючюн, австрий миллетчи партияны алчыларыны бири, инженер Рейнталер, 1934 джылны къачындан башлаб Мюнхенден хар ай сайын 200 минг марка джал алыб тургъанды. Шушниг заманны созаргъа излеб 1936 джылны 11-чи июлда Германия бла кесамтха къол салады, анда Австрия Германияны политикасыны джолунда барыргъа сёз бергенди. Кесини джанындан Германия Австрияны суверинитетин эмда бойсунмазлыгъын таныгъанды эмда аны тыш политикасына басым этмезге сёз береди. Бу кесаматны сакълар умут бла, Шушниг тюрлю-тюрлю административ постлагъа австриячы нацистлени салады, бир къауум организацияны Патриот фронтха къошулурларына разылыгъын береди эмда талай минг нацистге амнистия этеди.
1937 джылда кюнбатыш къралла Австрияны аншлюсуна Версаль кесаматны ревизиясыча тюл, Германияны «шошландырыу» джолда атламча кёргендиле. 1937 джылны ноябрында ингилиз министр Галифакс, Гитлер бла кёрюшюуледе кесини правительствосуну атындан Австрияны аншлюсуна разылыгъын билдиреди. Кечирек, 1938 джылны 22-чи февралында, британ премьер Невилл Чемберлен парлментде Австрияны Меллетлени Лигасыны джагъын сакъламамасы керек болгъанын билдиргенди: «Биз гитче къарыусуз къраллагъа Миллетлени Лигасыны джанындан джакъ берилликди деб эмда бизни джаныбызда атламла этилликди деб алдаргъа эмда умутландырыргъа керек тюлбюз, нек десенг аллай атламла этилеллик тюлдюле».
1938 джылны 12-чи февралында канцлер Шушниг Гитлерни Берхтесгаден резиденциясына чакъырылады эмда къазауатны къоркъуу бла аннга берилген юч пунктдан ультиматумгъа къол салыргъа керек болады, аннга кёре Австрия Гарменияны толу контролуна киреди эмде де-факто Ючюнчю рейхни провинциясы болады:
- австриячы нацистлени алчысы Артур Зейсс-Инкварт ич ишлени министри эмда тинтиуюл полицияны тамадасы салынады, ол нацистлени Австрияда полицияны толу контролуна тюшюреди;
- нацистлеге джангы политикалыкъ амнистия бамяланады;
- австриячы нацист партия Патриот фронтха киреди.
Гитлерни ультиматуму
тюзетИнициативаны кючлер умут бла, 9-чу мартда Шушниг аллында ыйых кюнде, 1938 джылны 13-чю мартында Австрияны бойсунмазлыгъыны юсюнден плебисцит баямлайды. Анда джангыз бир соруу болады: халкъ «эркин эмда немец, бойсунмагъан эмда социал, христиан эмда энчи Австрияны» излеймиди, бланклада уа джангыз бир тогъай - «хоу» болгъанды. Плебисцитни баялмагъан заманда Шушник конституцияда джазылгъанча правительство бла кенгешиуню бардырмагъанды, ол себебден Зейсс-Инкварт бла Гляйзе-Хорстенау канцлерге плебисцит конститутцияагъа келишмегенин баямлагъандыла.
Плебисцитде бирлишиуге къаршчы болурларындан къоркъгъан Гитлер, Австриягъа чабыуулгъа джораланнган 8-чи аскерни мобилизация этеди. 10-чу мартда Зейсс-Инквартха канцлерге ультиматум салыргъа эмда джандашларын мобилизация этерге буйрукъ береди. Плебисцитни бардырмау оноуундан сора, экинчи кюнде, Герман Геринг Шушнигни отставкагъа кетерин даулайды. Ультиматум ол зманда Берлинде болгъан Гляйзе-Хорстенаудан бериледи. Ол кюн, кечирек Геринг ультиматумун энтда бир кере Шушниг бла телефон ушакъда билдиреди. Берлинден буйрукъ бла австриячы национал-социалистле канцлерни администрациясын кючлейдиле.
11-чи мартны экинчи джарымында Шушниг плебисцитни тохтатыун унайды, ингирде уа Гитлер отставкагъа кетерге эмда властны Зейсс-Инквартха берирге зорлайды. Шушниг радиода оставкасын баямлайды, эмда австрий аскерге, немец аскерле Австриягъа кирсе сермешиуге кирмеу ызына ыхтырырларына буйрукъ береди.
Австрияны президенти Миклас джангы правительствону къуралыуун Зейсс-Инквартны бойнуна салыргъа унамайды, алай а 23 сагъат 15 минутда бойсунады.
Герингни буйругъу бла, Австриягъа немец аскерлени джибериуюн тилеген телеграмма Зейсс-Инквартны атындан джибериледи. Зейсс-Инкварт бу телеграмманы юсюнден телеграмма кетгенден сора билгенди.
Австрияны аншлюсу
тюзет
11-чи мартдан 12-чи мартха кечесинде герман аскерле «Отто» планнга кёре Австриягъа киредиле.
Къаршчылыкъ эмтеу буйрукъ алгъан австриячы аскер, капитуляция этеди. Танг аласында, сагъат 4 Венагъа нацист правительствону биринчи келечиси болуб, эсесчилени сакълауунда Гиммлер келеди, биргесине Вальтер Шелленберг бла Рудольф Гесс. Гестапо кесини штабын, Шушниг тулуб тургъан Морцинплацда салгъанды. Талай ыйыкъны ичинде аннга хыны-хуну этедиле, сора концлагерге джибередиле, анда ол 1945 джылны майына дери тургъанды.
Зейсс-Инкварт къурагъан правительствогъа къоркъуусузлукъну министри болуб Эрнст Кальтенбруннер киреди, Герингни кюёую Гюбер уа юстицияны министри болады.
13-чю мартда сагъат 19 бола Гитлер, Вильгельм Кейтелни биргесине Венагъа киреди. Ол кюн «Австрияны Герман империя бла биригиуюню юсюнден» басмаланады, аннга кёре Австрия «Герман империяны джерлерини бири болады» эмда «Остмарк» атны алады. 15-чи мартда Венадагъы Хофбург къалада, Хельденплац майданда джыйылгъан халкъны аллында, Зейсс-Инкварт Гитлерни «таджны протектору» баямлайды, Гитлер эсе уа : «Мени джашауумда эм магъаналы миссияны тындырыуню юсюнде герман халкъгъа билдиреме» деб сёлешеди.
10-чу апрелде Германия бла Австрияда аншлюсну юсюнден плебисцит бардырылады. Официал эсеблеге кёре Германияда аншлюс ючюн 99,08 % , Австрияда эсе уа — 99,75 % чёб атады.
Эсеблери
тюзетАвстрияны къошуб, Гитлер Чехословакияны кючлеуде плацдармгъа ие болгъанды. Аншлюсдан сора Германияны территориясы 17% уллайгъанды, халкъы — 10 % (6,7 млн адамгъа). Вермахтны къурамына Австрияда къуралгъан 6 дивизия киреди.
Австриячы патриотизмге Гитлерни бир къауум оноулары ауур тиедиле. Сёзге, Гитлер «Австрия» атны, рейх энди бир болгъаны себебли, джасакълайды (Österreich — «Кюнчыгъыш рейх»), джангы аты Ostmark болады. Австрияда магъаналы оруну болгъан католик клиса да инджитиледи, алай болса да австриячыла Ючюнчю рейхни артына дери Гитлер джанлы болгъанлай тургъандыла.
Экинчи дуния къазуатны заманында джандаш къралла аншлюсну аннуляциясына оноу этгендиле. Москва декларацияда, 1943 джыл аншлюс джалгъан баямланады. Ортакъ коммюникеде бютеу правительстволаны «орнуна салыннган эркин эмда бойсунмагъан Австрияны кёрюрге излегенлери» билдириледи. Алай а Австрия, Декларацияда билдирилгеннге кёре къазауатда Германия джанында сермешгени ючюн, джууаблыкъдан башына бош болмагъаны да бегитиледи.
Къазауат бошалгъандан сора Австрия Германиядан айрылыда, аннга бютеу джерлери къайтарылады, алай анда да оккупацион режим салынады. Кърал зоналагъа юлешинеди, алада джандаш къралланы аскерлери орналады. Австрияны контролу 1955 джылгъа дери баргъанды, ол заманда 1955 джылны 15-чи майыны Бойсунмагъан эмда демократ Австрияны джангыдан къурауну юсюнден кесаматына кёре Австрия бойсунмагъан кърал болады.