Сют

Сют — джелинлилени (орус. млекопитающие) тишилерини джелинлеринде къуралгъан азыкъ суусунду. Табигъатда сют алкъын башха ашарыкъны эрителмеген балаланы багъар ючюндю. Бусагъатда уа сют адам хайырланнган кёб тюрлю азыкъда барды. Сютню чыгъарыу а промышленностну уллу санагъаты болгъанды.

ийнек сют стакан

Тиши шимал кийикни норвег саамла сауадыла (XIX ёмюр)

Къандагъайны саууу

Сют — кёб компонентли полидисперс системады, аны ичине кирген затла (вещество) бютеулей ингичге дисперс турумдадыла, ол себебден сют суусун констистенциялы болады.

Ийнек сют

Ийнек сют — ийнекни ана сютюдю, уллу ёлчемледе чыгъарылады, эмда эм бек хайырланнган джаныуар сютдю.

2005 джылда дунияда 413,7 млн тонна сют чыгъарылгъанды.

Сютню орталама химия къурулушу

• Суу — 87,5 %
• Къургъакъ затла — 12,5 %
  • Сют май — 3,5 %
  • Къургъакъ майсыз сют къалыу — 9,0 %:
    • Акъла — 3,2 %
      • Казеин — 2,6 %
      • Мая акъла — 0,6 %
    • Сют шекер лактоза — 4,7÷4,9 %
    • Минерал затла — 0,8 %
    • Акъ болмагъан азотлу биригиуле — 0,02÷0,08 %
    • Витаминле, пигментле, ферментле, гормонла — микроёлчемде
• Газла — 5÷7 см³ 100 см³ сютге
  • Карбон газ — 50÷70 %
  • Азот — 20÷30 %
  • Кислород — 5÷10 %
  • Аммиак — ызлары барды

Къургъакъ сют къылыу — сютню дайым ауурлукъгъа дери 102÷105 °C температурада кебдиргенден сора къалыуу.

Къургъакъ майсыз сют къалыу — сютню кертилигин кёргюзюмюдю. 8% аз болса, сютге суу къошулгъаннга саналады.

Сютню нормализациясы — сютню ичиндеги затларыны кёргюзюмлерин башха сютню къошуб, стандартха келтириудю.

Сют сууусун болгъаны, сууу кёб болгъаны ючюн тюл, сютню къурагъан затланы бир-биринде эригени ючюндю.

Башха джаныуарланы сютлери

Сютню къурамы

Къурагъанла	Адам	Ийнек	Къой	Эчки	Байтал	Шимал марал
Суу	87,2 %	87,5 %	82,7 %	86,6 %	90,1 %	66,9 %
Карбонгирдат	7,0 %	4,8 %	6,3 %	3,9 %	5,9 %	2,8 %
Май	4,0 %	3,5-4,2 %	5,3 %	3,7 %	1,5 %	16,9 %
Акъ	1,5 %	3,5 %	4,6 %	4,2 %	2,1 %	16,9 %
Микроэлементле	0,3 %	0,7 %	0,9 %	0,8 %	0,4 %	1,2 %

Ийнеклени тышында тюрлю-тюрлю халкъла бла башха джаныуарланы сютлерида хайырланады- кийиклени, эчкилени, къойланы, атланы, гаммешлени, къандагъайланы эмда башхаланы.

Кийик сютню кёбюсюне шималда джашагъан халкъла хайырланадыла, сёз ючюн эвенкле бусагъатдада кийик сютню ащарыкъны тышында дин джаны блада хайырланадыла.

Сютден азыкъла

Сют кесича къалмай андан кёб тюрлю азыкъ этиледи:айран, сютбашы, сюзме бышлакъ, кумыз, бышлакъ, ряженка, чайкъагъан айран, хуппеги, гыпы, джууурт, простокваша д. б.

Джибериуле

• Сютню игилигини юсюнден
• Россияны сютчюлерини бирлиги

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Сют.